آرامگاه حافظ شیراز؛ به دیدار لسان الغیب شیراز برویم
دیدار با شاعر عاشق ایران در شیراز
شیراز شهر شعر و شاعری و مهد پرورش گنجینه‌های ادب فارسی ایران زمین است. جاهای دیدنی شیراز از قطب‌های اصلی صنعت گردشگری در ایران محسوب شده و هر ساله مسافران بسیاری راهی این شهر تاریخی می‌شوند. در این شهر تماشایی، خواجه حافظ شیرازی، یکی از بی‌بدیل‌ترین شاهان شعر فارسی آرمیده است. اورنگ در این سفر قرار است که سری به آرامگاه حافظ بزند و از گوشه‌وکنار این مجموعه گردشگری برایتان بگوید. در این ماجراجویی همسفر مجله اورنگ شوید تا با هم به حافظیه شیراز برویم، در مجموعه خوش‌طرح و نگار این جاذبه دوست داشتنی گشت‌وگذار کنیم و تفالی به لسان الغیب بزنیم.
آرامگاه حافظ دقیقا در کدام نقطه از جغرافیای ایران واقع شده است؟
آرامگاه حافظ یا همان حافظیه، در شهر شیراز جا خوش کرده است و این شهر مرکز استان فارس و آرامگاه شاعران و عارفان بزرگی است. در شمال‌شرقی این شهر، مرودشت با فاصله ۵۲ کیلومتر، کازرون در غرب با فاصله ۱۴۸ کیلومتر، فسا در جنوب شرقی با فاصله ۱۴۹ کیلومتر و دشت ارژن با فصله ۷۳ کیلومتر در غرب واقع شده‌اند. آرامگاه حافظ در نواحی شمال‌شرقی این شهر واقع شده است و بسیاری از دیگر جاهای دیدنی شیراز، پیرامون آن واقع شده‌اند. در حدود ۳ کیلومتری غرب حافظیه، آرامگاه سعدی خوش‌سخن از دیگر شاعران نامدار شعر فارسی واقع شده و از معروف‌ترین جاهای دیدنی شیراز محسوب می‌شود.
با نگاهی به نقشه شیراز متوجه خواهید شد که دروازه قرآن در شمال حافظیه با فاصله تقریبی ۵/۱ کیلومتر و باغ جهان‌نما نیز در همین جهت با فاصله کمی از آرامگاه حافظ قرار گرفته است که تنها نیاز به ۱۰ دقیقه پیاده‌روی دارد. باغ ارم در شمال غربی حافظیه با فاصله ۵ کیلومتر واقع شده است. مسجد نصیرالملک نیز در جنوب مقبره خواجه حافظ شیرازی با فاصله‌ای در حدود ۴ کیلومتر به‌روی نقشه دیده می‌شود. باغ نارنجستان قوام نیز در جنوب مقبره شیراز واقع شده و برای آنکه از آرامگاه به سراغ نارنجستان بروید، باید در حدود ۶ کیلومتر رانندگی کنید.
آشنایی با خواجه حافظ شیرازی
خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاالدین حافظ شیرازی از شاعران نامدار فارسی در قرن هشتم است که در سال ۷۲۷ هجری قمری شیراز متولد شده است و ۶۵ سال بعد یعنی در سال ۷۹۲ هجری قمری در شیراز درگذشته است. حافظ از گنجینه‌های شعر فارسی محسوب می‌شود و در غزل‌سرایی تبحری بی‌نظیر داشته است. غزلیات ارزنده حافظ شیرازی به فرهنگ غرب نیز راه خود را پیدا کرده و ترجمه‌های گنجینه‌های او به زبان‌های مختلف اروپایی در دنیا بسیار خواهان دارد.
حافظ شیرازی پرچم‌دار ادب فارسی است و بیستم مهرماه هر سال روز بزگداشت حافظ در تقویم رسمی نام‌گذاری شده است. در این روز نه تنها شاعران و عارفان داخلی، بلکه حافظ دوستان و پژوهشگرانی از سایر نقاط دنیا در مراسم بزرگداشت این شاعر نامدار در حافظیه شرکت می‌کنند.
تاریخچه ساخت آرامگاه حافظ در شیراز
حافظیه امروزی که در حدفاصل چهارراه حافظیه و چهارراه ادبیات واقع شده، تاریخ پر ماجرایی را پشت سر گذاشته است. خواجه حافظ شیرازی در سال ۷۹۲ هجری قمری از دنیا رفت، اما بنای مقبره این شاعر در ۶۴ سال بعد یعنی در سال ۸۵۶ میلادی برای اولین بار ساخته شد. قدم‌های اولیه ساخت آرامگاه حافظ شیرازی را شخصی با نام «محمد یغمایی» برداشت. یغمایی وزیر«میرزا ابولقاسم گورکانی»، حاکم فارس بود. شمایل اولیه این بنا به شکل سازه‌ای گنبدی با یک حوضی بزرگ در جلوی آن بود که از طریق جریان آب رکن آباد پر می‌شد.
با روی کار آمدن صفویان و حکومت شاه عباس، این بنا مرمت شد و سپس با قدرت گرفتن افشاریان، این مرمت تکرار شد. اما زندیه پا را کمی فراتر گذاشته و تنها به مرمت بنا بسنده نکرد. زندیه بارگاهی با چهار ستون سنگی را در جلوی مقبره ساخت. این تالار دو در شمال و جنوب خود داشت و دو اتاق نیز در این دو ناحیه اضافه شده بودند. اما این تمام تغییرات زندیه نبود؛ اضافه کردن یک باغ سرسبز در محوطه جلوی این مقبره و قرار دادن یک سنگ قبر مرمر از دیگر تلاش‌های حکومت زندیه برای زیباسازی حافظیه شیراز بوده است.
بعد از حکومت زندیه آرامگاه حافظ مجدد دست‌خوش تغییرات شد. این بار شخصی با نام «تهماسب میرزا مویدالدوله» که حکمران وقت فارس بود در سال ۱۲۷۳ این بنا را مرمت کرد. در سال ۱۲۹۵ برای این بنا کوشکی چوبی ساخته شد. این کوشک توسط شخص به نام «فرهاد میزرا معتمدالدوله» ساخته شد. معتمدالدوله فرمانروای وقت فارس بود. در سال ۱۳۱۷ نیز یک فرد زرتشتی با نام «ملاشاه جهان زرتشتی ملقب به اردشیر»، با سفر به شیراز و فال خوش‌یمنی که بر سر مزار خواجه حافظ گرفت، برای ساخت آرامگاهی با شکوه برای حضرت حافظ ترغیب شد. اما هنوز کار این زرتشتی نیکوکار به اتمام نرسیده، یک فرد متعصب و متظاهر مذهبی، به افراد خود دستور می‌دهد تا این بنا را تخریب کنند و مانع ساخت آرامگاه به دست شخصی غیرمسلمان برای حافظ شوند.
در نهایت مخروبه مقبره حافظ در سال ۱۳۱۹ «شاهزاده ملک منصور شعاع السلطنه»، طبق فرمان پدرش، مظفرالدین‌شاه، دستور ساخت ضریحی آهنی برای قبر حافظ را صادر کرد. «علی اکبر مزین‌الدوله نقاش‌باشی» این ضریح را پیرامون قبر حافظ بنا کرد.
با روی کار آمدن سلسله پهلوی، در سال ۱۳۱۰ استاندار وقت فارس، با نام «فرج الله بهرامی دبیر اعظم»، یک سردر سنگی و بزرگ به‌روی دیوار جنوبی آرامگاه اضافه کرد. همچنین با رسیدگی به محوطه و باغ این مجموعه، حافظیه ظاهر زیبا و آبادتری پیدا کرد. در سال ۱۳۱۴ شخصی به نام «علی اصغر حکمت»، وزیر آموزش و پرورش وقت، با کمک طرحی از «آندره گدار»، باستان‌شناس و معمار فرانسوی و مدیرکل باستان‌شناسی کشور، یک سازه‌ای جدید و زیبا برای مقبره حافظ ساخت.
آندره گدار علاقه بسیاری به فرهنگ ایران و دنیای شرق داشته و از دوست‌داران حافظ بوده است. «علی ریاضی» رئیس آموزش و پروش، مسئول نهایی کردن این پروژه شد و «علی سارمی»، باستان‌شناس و همچنین رئیس موسسه باستان‌شناسی تخت جمشید، به عنوان ناظر و سرپرست با ریاضی همکاری کرد. اتمام این پروژه تا سال ۱۳۱۷ زمان برد. تقسیم مجموعه به دو بخش شمالی و جنوبی توسط ایوانی با بیست ستون سنگی که باغ در جنوب و مقبره در شمال این ایوان واقع شده‌اند، تغییرات نهایی در این پروژه بود. پایبند بودن به طرح اولیه زندیه در طراحی این گروه مشهود است.
در سال ۱۳۸۶ تغییراتی در جهت زیباتر شدن حافظیه انجام شد. به‌عنوان مثال می‌توان به تمیزکاری سطح مسی گنبد مقبره، مرمت دیگر سازه‌های مجموعه و… اشاره کرد.
گشت‌وگذار در قسمت‌های مختلف آرامگاه حافظ
ماجراجویی در آرامگاه حافظ شیرازی، یکی از لذت‌بخش‌ترین تجربه‌های سفر به شیراز است. این ماجراجویی با روح شعر و شاعری همراه است و در هر گامی که در این مجموعه برمی‌دارید، حس جالبی به لطافت اشعار حافظ شما را همراهی می‌کند. جذابیت حافظیه علاوه بر ارزنده بودن شخصیتی که در این مقبره آرمیده است، با هنر معماری ایرانی و سرسبزی و صفای باغ تلفیق شده است.
در این مجموعه علاوه‌بر لذت از باغ با صفایی که با درختان خوش‌قدوقامت و گل‌های خوش‌رنگ و بو آراسته شده است، طراحی‌های هنرمندانه مقبره گنبدی و ایوان وسیع با ستون‌های بلندقامتش شما را مدهوش زیبایی خود می‌کند. کنار همه این زیبایی‌ها و غرق شدن در احساسات لطیف شاعرانه این مجموعه، حتما تفالی به حافظ بزنید که بدون شک در این لحظه و در این فضا، رابطه عرفانی شما با حافظ عمیق‌تر است.
مجموعه تاریخی حافظیه در فهرست آثار ملی قرار گرفته و از نظر ویژگی‌های معماری و تاریخی اهمیت فوق‌العاده‌ای در صنعت گردشگری دارد. این مجموعه شامل دو بخش شمالی و جنوبی است و ایوان بزرگی مرز میان این دو بخش است. وارد مجموعه جذاب و تماشایی و آرامش‌بخش حافظیه شیراز شده و با گوشه‌وکنار آن بیشتر آشنا شوید و از جزئیات طراحی آن بیشتر بدانید.
وارد صحن یا حیاط جنوبی شوید
بازدید ازمجموعه آرامگاه حافظیه با حیاط جنوبی آن آغاز می‌شود. شرق و غرب این حیاط با نارنجستان‌های وسیعی طراحی شده است و عطر خوش بهار نارنج در فصل بهار در این حیاط مدهوشتان می‌کند. در میان صحن نیز مسیر پیاده‌روی با بلواری پر گل و چمن مشخص شده است و در دوطرف این بلوار باید قدم بزنید تا به ایوان برسید. ایوان با ردیف پله‌ها از سطح حیاط جدا شده است و اختلاف سطح آنها در حدود ۴ متر است که با ۱۸ پله برابری می‌کند.
در طرف‌های دیگر این مسیرهای پیاده‌روی، باغچه‌ای مستطیلی از سرو و کاج وجود دارد و دو حوض مستطیلی نیز زیبایی این باغچه‌ها را کامل کرده است. در سه ضلع صحن جنوبی دیوارهای بلندی کشیده شده و در دیوار جنوبی این حیاط در ورودی به آرامگاه حافظ قرار داده شده است. این در ورودی به خیابان گلستان باز می‌شود و سه پله واصل حافظیه به این خیابان است.
وقتی به تالار حافظیه می‌رسید
ایوانی بزرگ با ۲۰ ستون سنگی در میانه راهتان خواهید دید که از طریق ۱۸ پله می‌توانید از سطح حیاط جنوبی خودتان را به این ایوان برسانید. این تالار طولی در حدود ۵۶ متر دارد و عرض آن به ۸ متر می‌رسد. چهار ستونی که در زمان زندیه در این تالار بنا شده، در وسط این بنا قرار گرفته است.
تالار حافظیه یا ایوان میانی، مجموعه حافظیه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. دو اتاق در دو طرف تالار حافظیه بنا شده است و بر سردر آنها اشعار حافظ جلوه‌گری می‌کنند. تاثیر معماری هخامنشی و زندیه در ساخت این تالار مشهود است.
آرامگاه قوام
آرامگاه قوام السلطنه از سیاستمداران ایرانی در گذشته، در مجموعه حافظیه واقع شده است و از دیگر بخش‌های دیدنی این مجموعه محسوب می‌شود. در سمت چپ تالار حافظیه، اتاق بزرگی قرار دارد که همان آرامگاه قوام السلطنه است. در اطراف این اتاق بزرگ، ۲ اتاق دیگر نیز بنا شده است.
گذر از ایوان و رسیدن به صحن شمالی
صحن شمالی مجموعه آرامگاه حافظ، در گذشته یک قبرستان بوده و حافظ نیز یکی اشخاص دفن شده در این گورستان بوده است. امروزه در سمت شرق و غرب آن، حوض‌های بزرگ مستطیلی و باغچه‌هایی از درختان نارنج جا خوش کرده‌اند. دیوار شمالی این صحن با یکی از ابیات زیبای حفظ زیبا شده است:
سحرم هاتف میخانه به دولت خواهی گفت باز آی که دیرینه این درگاهی
علاوه‌بر باغچه‌های نارنج در این قسمت، در اطراف این حیاط، باغچه‌هایی پر شده با چمن، کاج، سرو و باز هم درخت نارنج دیده می‌شود. ساختمان‌های حافظ‌شناسی، کتابخانه، فروشگاه محصولات فرهنگی و چایخانه سنتی، بناهایی هستند که در قسمت شمالی این حیاط واقع شده‌اند.
آرامگاه حافظ در صحن شمالی
با رسیدن به قسمت شمالی مجموعه حافظیه، می‌توانید به سراغ مقبره زیبا و خوش‌نقش‌ونگار آرامگاه حافظ بروید. این آرامگاه با پنج ردیف پله مدور نسبت به سطح زمین، ارتفاعی در حدود یک متر پیدا کرده است. ستون‌های زیبا و خوش‌تراشی دورتادور آرامگاه قرار داده شده‌اند و به روی این ستون‌ها، گنبد سبزرنگ و بی‌نظیر این مقبره خودنمایی می‌کند. نمای بیرونی گنبد با ورقه‌های مسی زیبا شده است و با ۸ ستون ۵ متری، به‌روی مقبره حافظ قرار داده شده‌اند.
داخل این گنبد، به کمک اشعار حاظ زیباتر و کامل‌تر شده است. نکته جالب مقبره حافظ، سنگ قبر آن است. این سنگ قبر به جا مانده از حکومت زندیه است و به‌روی آن اشعار حافظ دیده می‌شود.
مقبره‌های دیگر در اطراف آرامگاه حافظ
کنار مقبره حافظ، شیرازی‌های بسیاری دفن شده‌اند و نام آنها در کنار هم، به ارزش تاریخی مجموعه اضافه کرده است. به‌عنوان مثال در حوالی مقبره گنبدی‌شکل حافظ، قبر شاعری با نام «شیخ محمد شیرازی» دیده می‌شود. از دیگر اشخاص مهمی که در این قسمت از مجموعه به خاک سپرده شده‌اند، می‌توان به شاعر دیگری با نام «محمد نصیری‌الحسینی» ملقب به «فرصت‌الدوله شیرازی»، شاعر، «قطب العارفین آقا محمدهاشم ذهبی شیرازی»، از سران سلسه ذهبیه و «حاج ملاعلی سمنانی»، عالم و عارف بزرگ اشاره کرد.
جلوی ساختمان کتابخانه، مقبرهای «حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی»، از مجتهدان فارس، «شیخ محمد مهدی کجوری»، از مجتهدان برجسته، «شیخ محمدحسن کجوری» و «سید محمدرضا مجدالعلما» ملقب به دستغیب قرار گرفته‌اند. همچنین در زمینی که امروزه کتابخانه بنا شده، قاسم خان، حاکم فارس دفن شده است و مقبره او در این منطقه قرار داشته است.
حیاط غربی و مقبره الشعرا
محوطه سرسبز با یک حوض کوچک، سبب زیبایی حیاط غربی شده است. در این قسمت از مجموعه آرامگاه حافظ، مقبره‌های افراد نامداری واقع شده است. مقبره الشعرا در این قسمت قرار گرفته و محل دفن نویسندگان، شاعران، عالمان، استادان دانشگاه و هنرمندان بزرگ ایرانی است. در این مقبره اشخاص مهمی آرمیده‌اند که در بین آنها می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
- دکتر لطفعلی صورتگر، شاعر،
- رسول پرویزی، نویسنده و داستان‌نویس،
- استاد جواد مصلح، فیلسوف فرزانه،
- محمد خلیل رجایی، استاد حکمت و ادب،
- دکتر مهدی حمیدی شیرازی، شاعر و استاد دانشگاه،
- دکتر عبدالوهاب نورانی وصال، استاد دانشگاه،
- دکتر علی‌محمد مژده، استاد فرزانه ادبیات دانشگاه،
- استاد حمید دیرین، موسس و رییس انجمن خوشنویسان فارس،
- استاد نورالدین رضوی سروستانی، از بزرگان آواز و موسیقی اصیل ایرانی،
- دکتر سید ابوطالب فنائی، نویسنده، مترجم و شاعر.
حیاط شرقی
طاق‌نماهای زیبایی که به اشعار حافظ مزین شده‌اند، در قسمت شرقی مجموعه قرار دارند. تعداد این طاق‌نماها به ۱۴ عدد می‌رسد.
نماد شناسی در حافظیه
مجموعه آرامگاه حافظ به‌عنوان یک جاذبه فرهنگی و تاریخی، می‌تواند زبان گویایی از ناگفته‌های بسیاری باشد و معماری و طراحی این بنا، همچون اشعار حافظ، می‌تواند نکته‌ها و پندهای جالبی را به بازدیدکنندگان بیاموزد. بنابراین هر بخش از حافظیه را می‌توان حاوی یک پیام دانست.
به‌عنوان مثال وقتی که در خیابان گلستان هستید و هنوز وارد حافظیه نشده‌اید، شما قادر به دیدن آرامگاه حافظ نیستید و غرق در شلوغی خیابان شهرشده‌اید. این خیابان نمادی از اسارت انسان با اندیشه‌های عرفانی در مشغله‌های جهان صنعتی است.
صحن جنوبی را می‌توان به جهان مادی و گذرا تشبیه کرد و بالا رفتن از پله‌ها و رسیدن به ایوان، نمادی از پختگی انسان و غلبه اندیشه بر روزمرگی جهان مادی و سلوک عرفانی است.
ایوان حافظیه نمادی از خورشید است و در این جایگاه هیچ فاصله‌ای میان شما و حقیقت نیست. حیاط شمالی همان دنیای ملکوت را یادآور می‌شود و شما برای رسیدن به پاسخ معماها و سوال‌های خود به این منطقه می‌رسید. جایی که آرامگاه حافظ در آن واقع شده است و هشت در ورودی و خروجی دارد. هشت در به جهان ملکوت که با قرن هشتم، همان قرن زمان حیات حافظ برابری می‌کند.
آرامگاه حافظ نگین این مجموعه است و از ساختار آن برداشت‌های متفاوتی می‌توان کرد. خورشید اولین نمادی است که برای این بنا می‌توانیم در نظر بگیریم، همچنین گنبد آن بسیار به کلاه درویشان ترک شباهت دارد و همچنین بسیاری این گنبد را نمادی از آسمان می‌دانند. رنگ‌های درون گنبد نیز نمادی از مفهوم‌های دیگر هستند. آبی فیروزه‌ای را باید نماد بهشت دانست و رنگ ارغوانی را به شراب ازلی تعبیر کرد. دو رنگ سیاه و سفید در این گنبد می‌تواند نمادی از شب و روز باشد. همچنین رنگ قهوه‌ای نیز یادآور یکی از اصلی‌ترین عنصرهای جهان هستی یعنی خاک است.
بهترین زمان برای بازدید از حافظیه چه زمانی است؟
در هر زمانی از سال می‌توانید به جاهای دیدنی شیراز از جمله آرامگاه حافظ سفر کنید. اما اگر می‌خواهید بهشت شیراز را به چشم خود ببینید، بهتر است در فصل بهار، به‌خصوص در اردیبهشت راهی این شهر شوید تا رنگ‌ولعاب طبیعت بهاری و عطر بهار نارنج مجذوبتان کند. در ۱۵ اردیبهشت نیز به دلیل نام‌گذاری این روز به‌نام روز شیراز، در این شهر برنامه‌های جذابی برگزار می‌شود. ۲۰ مهر نیز روز بزرگداشت حافظ است و سفر به شیراز در بازه‌ای که این روز را شامل شود، با وجود برگزاری مراسم شعرخوانی، برای شیفتگان ادب فارسی جذاب خواهد بود.
چطور به آرامگاه حافظ بروید؟
آرامگاه حافظ در نواحی شمالی و شرقی شهر شیراز، در خیابان گلستان، مابین چهارراه ادبیات و چهارراه حافظیه واقع شده است. بنابراین اگر با اتومبیل خودتان قصد رفتن به این جاذبه را دارید، باید وارد خیابان گلستان شوید و بعد از گذر از تقاطع خیابان‌های حافظ و گلستان و پیش از رسیدن به تقاطع گلستان با خیابان چهل مقام، به حافظیه شیراز خواهید رسید.
ایستگاه زندیه در مترو و ایستگاه حافظیه در اتوبوس‌های پایانه خط شهید دستغیب به بلوار نارنجستان، دسترسی بسیار خوبی به این آرامگاه دارند.
موقعیت حافظیه به‌روی نقشه گوگل
ساعت بازدید: از ۸ صبح تا ۹ شب
هزینه بازدید: ۵ هزار تومان برای گردشگر داخلی و ۵۰ هزار تومان برای گردشگران خارجی
جاذبه های اطراف آرامگاه شیراز
- دروازه قرآن در شمال حافظیه با فاصله تقریبی۵/۱ کیلومتر
- باغ جهان نما در ۸۵۰ متری شمال حافظیه
- موزه هفت‌تنان در۸۵۰ متری شمال آرامگاه
- پارک کوهپایه در فاصله یک کیلومتری شمال مقبره
- آرامگاه سعدی در حدود ۳ کیلومتری غرب حافظیه
- باغ ارم در شمال غربی حافظیه با فاصله ۵ کیلومتر
- باغ نارنجستان قوام در جنوب آرامگاه با فاصله‌ای در حدود ۶ کیلومتر
- مسجد نصیرالملک در جنوب مقبره با فاصله‌ای در حدود ۴ کیلومتر
هتل های نزدیک به حافظیه
- هتل هما در فاصله ۳/۳ کیلومتری
- هتل بزرگ شیراز در فاصله ۳/۲ کیلومتری
- هتل جهانگردی شیراز در فاصله ۳/۳ کیلومتری
